OS MONTES COMUNAIS DO BIERZO,
Por Xabier Lago Mestre.
Cando percorremos os montes
bercianos tomamos conciencia do abandono do rural. Desfrutamos da diversidade
da paisaxe, as varias formas orográficas, as ribeiras cheas de árbores de folla
caduca, os pradoiros sen sega, as hortiñas sen cavaduras, os soutos de
castañeiros, as carballeiras e as fragas, os montes cheos de matoeira diversa,
nas zonas rocosas de penedoiros e cárcavas, etc. Sen embargo, no pasado lonxano
isto non foi así, porque os montes estaban explotados ou en descanso (poulas)
pola veciñanza das súas localidades.
Salientamos
a importancia dos concellos bercianos na explotación dos montes comunais. Había
un continuado traballo veciñal nese terrádego. Está ben dar a coñecer o proceso
coletivo de explotación deses montes sempre coñecidos no Bierzo coma searas,
cavadas, bouzas, rozadas, etc. O primeiro traballo do concello era elixir o
terreo do futuro cultivo entre os sucesivos montes propios. Depois a veciñanza
sachaba o terreo co pesado legón. A seguir tiña lugar a queima limitada para
evitar a súa propagación descontrolada. As cinzas servían de abono vexetal.
Logo a sementeira segundo fose centeo, trigo, toxo ou herba. Tamén hai abono
con estrume traido das cortes dos animais domésticos que se esbardallaba polas
novas terras de cultivo.
Os
concellos rurais dividían o amplo terreo comunal cultivado, chamado agra, en
porciois de eiros (sortes) para o cultivo particular polos veciños. Tanto a
agra coma os eiros eran delimitados de forma temporal por materia vexetal para
empecer a entrada dos animais. Trala colleita tiña lugar a malla comunal. Na
mesma malla podía facerse o reparto do froito para os pagos varios, así das
rendas señoriais ou dos diezmos parroquiais. Por suposto, eses montes comunais,
recentemente traballados, necesitaban de longos períodos de descanso (poulos)
para recuperar futuras produtividades agrarias, mais tiñan a visita anual dos
gandos.
Unha
peculiar explotación dos montes era a do toxo nas zonas gandeiras. O terno toxo
era pasto para cabalos, cabras, ovellas ou vacas. A pranta arbustiva servía de
estrume e fertilizante, que maceraba nas cortes cos excrementos dos animais e
que tiraban para as terras de labor coma mellor abono. Cando o toxo estaba mui
medrado, metían lume nas toxeiras, logo entraban e cavaban as súas raiceiras de
xeito comunal, ademáis do arranque desas plantas, posteriormente a sementeira e
xermolan os bos toxos. Recordamos que a madeira de toxo tamén se aproveitaba
como combustible nas lareiras das moradas veciñais.
Outros
terreos de pastos foron os pasteiros e enchoupadas lameiras, ademáis das
morteiras e alzadas para pastos das grandes bestas (vacas, cabalos e bois).
Mentres as brañas foron durante séculos
alugadas aos rabaños de ovellas meirinas de Castela que emigraban até O Bierzo.
Dende logo esas brañas significaron grandes ingresos monetarios para os
concellos rurais. Por suposto, os grandes señores luitaron pola posesión das
serras e portos Ancares, Fonela ou Gistredo) para a súa cesión aos gandeiros
mesteños. Velaí a conflitividade provocada polos condes de Luna, marqueses de
Vilafranca e abadía de santo Andrés de Espiñareda cos concellos rurais.
Os peculiares bosques bercianos tiveron unha importante explotación comunal. Ben o sabemos dos soutos coas súas castañas, follas, ramaxe e madeiras. Outro tanto coas carballeiras da mellor madeira. E qué decir das sufreiras, enciñas e rebolos, cuxos froitos alimentaron a tantas piaras de gochos bercianos. O carbón vexetal tivo muita importancia como combustible das grandes vilas bercianas cando o carbón mineral non tiña aínda aproveitamento masivo.
A DEFESA DO COMUNAL BERCIANO.
A
conflitividade polo aproveitamento dos recursos agrarios e gandeiros foi
secular. Os concellos desputaron secularmente contra os señores polas terras,
froitos e rendas. Tamén os concellos bercianos preitearon entre eles polos bens
comunais (madeiras, pastos, fontes, etc). Tiveron de ser os tribunais os que
ditasen sentenzas ante os desacordos entre concellos. Algúns destes
endebedáronse para levar os seus longos preitos até a Chancelería de
Valladolid, case nada!. Este foi o caso da Devesa do Fabeiro, entre o concello
de Ponferrada e o mosteiro de Carracedo. En principio todos os montes tiveron
un titular único, a Coroa de Castela, velaí a intervención do correxidor de
Ponferrada, representante real na provincia do Bierzo, na defesa de ditas
propiedades boscosas. Foi a Coroa quen cedeu parcialmente os montes aos señores
(laicos ou mosteiros) e concellos rurais (autorización para novas roturaciois).
No
século XIX, o novo réxime liberal favoreceu o individualismo económico fronte
ao coletivismo secular dos bens comentados. Os bens comunais non tiñan
titulares individuais polo que non se podían segregar ou vender. A súa
propiedade era veciñal, xestionada polos concellos. O réxime político liberal aprobou
varias desamortizaciois para apropiarse deses bens comunais. Incluso eliminou a
personalidade administrativa dos concellos rurais, empecendo a xestión dos seus
bens comunais, e así dar máis poder aos novos concellos municipais.
A
ditadura franquista forzou as repoboaciois vexetais con piñeiros. Rexurdiu a
resistencia dos concellos rurais na defesa dos seus bens comunais, xa que se
vetaba o pastoreo. O franquismo, en alianza co capitalismo económico,
necesitaba madeira para as novas atividades industriais (mineiría, ferrocarril,
hidroelétricas, cementeiras, vivendas, etc). O novo desenvolvemento urbano
periférico significou emigración e despoboamento rural progresivo. Así a
economía agrogandeira perdeu importancia e competitividade sen xeito. Logo o
Estado das autonomías creou consellerías de medio ambiente que restrinxiron os
aproveitamentos dos bens comunais (madeiras, pastoreo, vivendas, etc) polos
concellos rurais. Curioso resulta a proteción administrativa que se fai das
grandes empresas (canteiras, louxeiras e eólicas) tan contaminantes fronte ás
veciñanzas rurais que non poden plantar arboredo, realizar cultivos agrarios,
facer entresacas nos montes, abrir camiños, etc. Está claro que hoxe se impón
unha política urbanita (turismo rural temporal, paisaxe salvaxe, baixos prezos
agrarios, gasto contra incendios…) que provoca a desfeita total da economía
rural.
O Bierzo, decembro de 2024.
WWW.BIERZOFREE.BLOGSPOT.COM