A NOSA HISTORIA PROVINCIAL BERCIANA.

 

libro El Bierzo provincial 

NOSA HISTORIA PROVINCIAL BERCIANA,

Por Xabier Lago Mestre.

Sempre que hai un novo pulo leonesista pola súa autonomía rexional renace o debate bercianista. Si, ese que se refire a que se se crea a rexión leonesa habería que reclamar a recuperación da provincia do Bierzo. Pro suposto, o alcalde de León di, primeiro acadar a rexión leonesa e depois xa virá quizais esa provincia berciana. No fondo sempre cuestionan a provincia do Bierzo. Para o leonesismo político ese é un obxetivo subordinado e secundario. A historiografía leonesa admite que a nosa provincia carece de interese ante o grande reino medieval leonés.

                O certo é que o Bicentenario da provincia do Bierzo (2021) vai significar a data da dignificación desta institución. As pescudas historiográficas teñen valorizado as dúas provincias, a do Antigo réxime e a liberal de Vilafranca. Recordamos que foron os Reis católicos os que crearon a provincia berciana en 1486, trala derrota do conde de Lemos. Eliminar ese poder señorial supuxo fixar un novo poder reguengo. A Coroa puido así reorganizar este territorio (denominación, delimitación, institucionalización, burocratización, etc) de cara a inserilo mellor nas variadas dinámicas reais (goberno, fiscalidade, militarización, etc). Para executar as políticas reais se estableceron sucesivos correxidores na capital da provincia do Bierzo, Ponferrada, ademáis da nova burocratización (oficiais, lingua escrita castelá, documentación…). Por suposto, que esta institucionalización provincial foi de mínimos ao inicio mais medrou progresivamente co paso dos séculos.

                Esta provincia da Idade moderna (séculos XVI ao XVIII) creou unha identidade coletiva berciana, a nivel territorial e institucional, que se estendeu polos territorios máis estremeiros (Fornela, Valcarce, Aguiar, A Cabreira, etc). A isto contribuiu a xerarquía funcional de Ponferrada porque as relaciois acotío con ela, de toda tipoloxía (xudicial, gobernativa, comercial, fiscal, militar…) estableceron novos vincallos entre todos os bercianos que forneceron a socialización desde lugares mui lonxanos (montañas, vales, aldeas…). Mentres que Vilafranca tamén foi centro funcional menor, alternativo ao ser capital do amplo marquesado.

                Nos arquivos atopamos centos de legaxos onde xorden numerosas referencias á provincia do Bierzo. Referímonos a documentos reais (Consello real), xudiciais (Chancelería de Valladolid), militares (Sarxentía maior de León), fiscais (Contaduría, Rentas, Tesourería…), etc. Incluso nas actas da Cortes de Castilla hai demandas bercianas claras, “poque hiço esta gracia al Reyno de Galicia y demás lugares referidos de la provincia de León son los mismos que se vale la provincia de Ponferrada” (1657). Si, lemos tres identidades territoriais e institucionais, a saber, reino de Galicia e provincias de León y Ponferrada. Por suposto, a cartografía fixo unha peculiar representación espacial do Bierzo, coma territorio ben illado polas montañas de Galicia, Asturias e León. Incluso o xeógrafo Tomás López debuxou un mapa no que consta expresamente a nosa provincia do Bierzo (1786), individualizada da provincia de León.   

                A comezos do século XIX ten lugar a guerra napoleónica que ataca o réxime señorial. Situación que é aproveitada polo sistema político liberal para derrubar o Antigo réxime. Velaí a eliminación das antigas instituciois coma as provincias, tribunais, señoríos, concellos, etc. Por suposto, créanse novas instituciois ao servizo do novo réxime político, caso das provincias. Entre elas a de Vilafranca do Bierzo, tan diferente da anterior, co seu xefe político e deputación colexial. Por desgraza a reación monárquica derrotou aos liberáis do Trienio liberal (1823) e facilitou a volta do réxime absolutista. A seguir, os provincialistas bercianos seguiron reclamando a recuperación da provincia, sen resultado positivo ante o medre do rexionalismo periférico español.

                O provincialismo histórico berciano ten sido reinterpretado. Durante séculos houbo un descoñecemento secular por parte da meirande  parte da cidadanía, políticos e inteletuais. A chegada da Estado autonómico posibilitou a reclamación provincialista, aínda que non se mudou o mapa provincial español, e houbo que conformarse coa creación da Comarcal legal (1991). No século XXI, o provincialismo histórico berciano tamén fundamenta as reclamaciois descentralizadoras fronte á Junta de Castela e León e Deputación de León. O Bierzo ten lexitimidade histórica para reclamar o axeitado recoñecemento territorial e institucional. Sen embargo, hai certo leonesismo que segue a negar a descentralización para O Bierzo porque acusan de dividir a provincia leonesa coa existencia da Comarca de hoxe, e outro tanto acontece co fomento da perigosa lingua galega que cualifican de foránea. Canto descoñecemento da historia e da cultura do Bierzo aínda!.

 

O Bierzo, decembro de 2024.

CRITICAS Á REAL ACADEMIA GALEGA DESDE O BIERZO.

 

Libro El Bierzo provincial

CRÍTICAS Á REAL ACADEMIA GALEGA,

Por Xabier Lago Mestre.

A Real Academia Galega (RAG) vén de emitir un documento titulado “Declaración institucional da Real Academia Galega a prol dun pacto pola lingua”. Este manifesto amosa a súa preocupación institucional pola grave problemática do idioma galego na Comunidade autónoma. Principalmente salienta a progresiva merma de falantes desta lingua. Ademais propón diversas medidas para mudar esta dinámica negativa. Por suposto que é doado estar dacordo co contido da dita declaración. Agora ben, queremos criticar que se esqueza unha vez máis calquera expresa mención á problemática do galego nas bisbarras estremeiras, Eonavia, Seabra, Val de Xálama e O Bierzo.

                Abraia que os numerosos académicos e correspondentes da devandita Real Academia Galega non tiveran en conta que tamén hai falantes galegos nos ditos territorios lindeiros. Coido que os falantes estremeiros temos dereito e lexitimidade para protestar por este esquecemento, voluntario ou non, da nosa existencia hoxe. Levamos séculos de resistencia ativa contra os gobernos foráneos de Asturias, León, Castela e Estremadura polo mantemento do noso idioma galego. Agora vemos coma se nos ignora á hora de analizar a problemática do galego no ano 2024.

Lembramos que a vella Lei de nomalización lingüística de Galicia (1983) tivo o acerto de lembrar a existencia do galego estremeiro. No seu título V xorde o “Galego exterior”, e no seu artigo lemos “protexer a lingua galega falada en territorios limítrofes con la Comunidade autónoma” (21.2). O idioma galegoasturiano ten recoñecemento no Estatuto de Asturias (art. 2), o galego expresamente admitido no Estatuto de Castela e León (art. 5.3) e a chamada Fala no Estatuto de Estremadura (art. 9.47), declarada ben de interese cultural en 2001. Dende logo non teñen sido doados estes recoñecementos legais para o galego estremeiro porque detrás hai muitas décadas de reivindicación social. Por iso doe tanto que a RAG faga esta desfeita coas nosas minorías estremeiras na súa declaración institucional.

                Máis aló da posible dialetización do galego no noroeste peninsular, todos temos conciencia de falar a mesma lingua. Velaí a luita acotío pola normalización no uso deste idioma fronte á imposición doutros (asturiano, leonés e castelao). Acúsannos de colonizar territorios non galegos, impoñer o ensino do galego, rematar cos dialetos locais, espallar o galego normativo de Compostela, crear toponimias foráneas, fixar sinalización bilingüe, etc. En Asturias din que non se existe o galego senón a fala de eonavia. Pola outra banda, os leonesistas odian o galleguismo lingüístico do Bierzo porque cuestiona a súa identidade territorial e política fronte a Castela.     

Cando temos de ler a declaración antedita sentímonos máis sós aínda. Non hai razón para este novo esquecemento da nosa existencia lingüística. Se morre paseniño o noso galego estremeiro tamén rematará parte do idioma da Comunidade autónoma de Galicia. Tantos académicos sobranceiros e non toman conciencia desta realidade lingüística incuestionable. Será isto polos prexuízos dos académicos ou polos medos a outros conflitos políticos, propios ou foráneos?. Dános igual! nas bisbarras estremeiras seguiremos a resistir mentres haxa falantes orgullosos de falarmos galego.

 

O Bierzo, decembro de 2024.

WWW.OBIERZOCEIBE.BLOGSPOT.COM

OS MONTES COMUNAIS DO BIERZO.

 

LIBRO EL BIERZO PROVINCIAL

OS MONTES COMUNAIS DO BIERZO,

Por Xabier Lago Mestre.

Cando percorremos os montes bercianos tomamos conciencia do abandono do rural. Desfrutamos da diversidade da paisaxe, as varias formas orográficas, as ribeiras cheas de árbores de folla caduca, os pradoiros sen sega, as hortiñas sen cavaduras, os soutos de castañeiros, as carballeiras e as fragas, os montes cheos de matoeira diversa, nas zonas rocosas de penedoiros e cárcavas, etc. Sen embargo, no pasado lonxano isto non foi así, porque os montes estaban explotados ou en descanso (poulas) pola veciñanza das súas localidades.

                Salientamos a importancia dos concellos bercianos na explotación dos montes comunais. Había un continuado traballo veciñal nese terrádego. Está ben dar a coñecer o proceso coletivo de explotación deses montes sempre coñecidos no Bierzo coma searas, cavadas, bouzas, rozadas, etc. O primeiro traballo do concello era elixir o terreo do futuro cultivo entre os sucesivos montes propios. Depois a veciñanza sachaba o terreo co pesado legón. A seguir tiña lugar a queima limitada para evitar a súa propagación descontrolada. As cinzas servían de abono vexetal. Logo a sementeira segundo fose centeo, trigo, toxo ou herba. Tamén hai abono con estrume traido das cortes dos animais domésticos que se esbardallaba polas novas terras de cultivo. 

                Os concellos rurais dividían o amplo terreo comunal cultivado, chamado agra, en porciois de eiros (sortes) para o cultivo particular polos veciños. Tanto a agra coma os eiros eran delimitados de forma temporal por materia vexetal para empecer a entrada dos animais. Trala colleita tiña lugar a malla comunal. Na mesma malla podía facerse o reparto do froito para os pagos varios, así das rendas señoriais ou dos diezmos parroquiais. Por suposto, eses montes comunais, recentemente traballados, necesitaban de longos períodos de descanso (poulos) para recuperar futuras produtividades agrarias, mais tiñan a visita anual dos gandos.

                Unha peculiar explotación dos montes era a do toxo nas zonas gandeiras. O terno toxo era pasto para cabalos, cabras, ovellas ou vacas. A pranta arbustiva servía de estrume e fertilizante, que maceraba nas cortes cos excrementos dos animais e que tiraban para as terras de labor coma mellor abono. Cando o toxo estaba mui medrado, metían lume nas toxeiras, logo entraban e cavaban as súas raiceiras de xeito comunal, ademáis do arranque desas plantas, posteriormente a sementeira e xermolan os bos toxos. Recordamos que a madeira de toxo tamén se aproveitaba como combustible nas lareiras das moradas veciñais.

                Outros terreos de pastos foron os pasteiros e enchoupadas lameiras, ademáis das morteiras e alzadas para pastos das grandes bestas (vacas, cabalos e bois). Mentres as brañas  foron durante séculos alugadas aos rabaños de ovellas meirinas de Castela que emigraban até O Bierzo. Dende logo esas brañas significaron grandes ingresos monetarios para os concellos rurais. Por suposto, os grandes señores luitaron pola posesión das serras e portos Ancares, Fonela ou Gistredo) para a súa cesión aos gandeiros mesteños. Velaí a conflitividade provocada polos condes de Luna, marqueses de Vilafranca e abadía de santo Andrés de Espiñareda cos concellos rurais.

                Os peculiares bosques bercianos tiveron unha importante explotación comunal. Ben o sabemos dos soutos coas súas castañas, follas, ramaxe e madeiras. Outro tanto coas carballeiras da mellor madeira. E qué decir das sufreiras, enciñas e rebolos, cuxos froitos alimentaron a tantas piaras de gochos bercianos. O carbón vexetal tivo muita importancia como combustible  das grandes vilas bercianas cando o carbón mineral non tiña aínda aproveitamento masivo.

A DEFESA DO COMUNAL BERCIANO.

                A conflitividade polo aproveitamento dos recursos agrarios e gandeiros foi secular. Os concellos desputaron secularmente contra os señores polas terras, froitos e rendas. Tamén os concellos bercianos preitearon entre eles polos bens comunais (madeiras, pastos, fontes, etc). Tiveron de ser os tribunais os que ditasen sentenzas ante os desacordos entre concellos. Algúns destes endebedáronse para levar os seus longos preitos até a Chancelería de Valladolid, case nada!. Este foi o caso da Devesa do Fabeiro, entre o concello de Ponferrada e o mosteiro de Carracedo. En principio todos os montes tiveron un titular único, a Coroa de Castela, velaí a intervención do correxidor de Ponferrada, representante real na provincia do Bierzo, na defesa de ditas propiedades boscosas. Foi a Coroa quen cedeu parcialmente os montes aos señores (laicos ou mosteiros) e concellos rurais (autorización para novas roturaciois).

                No século XIX, o novo réxime liberal favoreceu o individualismo económico fronte ao coletivismo secular dos bens comentados. Os bens comunais non tiñan titulares individuais polo que non se podían segregar ou vender. A súa propiedade era veciñal, xestionada polos concellos. O réxime político liberal aprobou varias desamortizaciois para apropiarse deses bens comunais. Incluso eliminou a personalidade administrativa dos concellos rurais, empecendo a xestión dos seus bens comunais, e así dar máis poder aos novos concellos municipais.

                A ditadura franquista forzou as repoboaciois vexetais con piñeiros. Rexurdiu a resistencia dos concellos rurais na defesa dos seus bens comunais, xa que se vetaba o pastoreo. O franquismo, en alianza co capitalismo económico, necesitaba madeira para as novas atividades industriais (mineiría, ferrocarril, hidroelétricas, cementeiras, vivendas, etc). O novo desenvolvemento urbano periférico significou emigración e despoboamento rural progresivo. Así a economía agrogandeira perdeu importancia e competitividade sen xeito. Logo o Estado das autonomías creou consellerías de medio ambiente que restrinxiron os aproveitamentos dos bens comunais (madeiras, pastoreo, vivendas, etc) polos concellos rurais. Curioso resulta a proteción administrativa que se fai das grandes empresas (canteiras, louxeiras e eólicas) tan contaminantes fronte ás veciñanzas rurais que non poden plantar arboredo, realizar cultivos agrarios, facer entresacas nos montes, abrir camiños, etc. Está claro que hoxe se impón unha política urbanita (turismo rural temporal, paisaxe salvaxe, baixos prezos agrarios, gasto contra incendios…) que provoca a desfeita total da economía rural.

 

O Bierzo, decembro de 2024.

WWW.BIERZOFREE.BLOGSPOT.COM