A IDENTIDADE BERCIANA A DEBATE DE NOVO

 

Libro El Bierzo provincial

A IDENTIDADE BERCIANA A DEBATE,

Por Xabier Lago Mestre.

No complexo mundo que nos toca vivir non hai nada máis problemático que debater sobre o tema das identidades. Cadaquén ten a súa, cultural, sexual, nacional, idiomática, etc. Os seres humanos necesitamos socializarnos en comunidades mais tamén do individualismo consumista. Por iso atopamos diversas identidades, deportivas, políticas, culturalis… Neste caso trataremos das identidades territoriais por mor do novo libro que vén de xurdir, trátase de “El Bierzo identidad propia”. O seu rechamante titular e o seu variado contido ben merece un comentario pola nosa parte.

                Por suposto este libro trata diversidad de temas cun interese divulgador, sen profundar en ningún de eles. Xa se sabe que cando abrangues muito deixas carencias. Non falta unha controvertida historia del Bierzo para comenzar. Un rápido percorrido que fala da provincia de Vilafranca do Bierzo mais deixa de lado a provincia do Bierzo do Antigo réxime. Mentres que a primeira existiu durante o Trienio liberal (1821-1823), a segundo tivo unha duración maior, desde 1486, en que a crean os Reis católicos, até a de Vilafranca. Semella lamentable que tan pouco signifique a provincia da Idade moderna para algúis escritores de hoxe. Por iso, el período moderno de tres séculos resulta ignorado no libro fronte a otros séculos posteriores.

Está claro que vive una dinámica histórica de descubrimiento de la primera provincia, e iso que se publicou el libro “El Bierzo provincial” onde se analiza esta institución provincial ben polo miúdo. En fin onde andarían algúis para no enterarse de que xa celebramos el Bicentenario da provincia de Vilafranca (1821), onde xurdiron os estudos das dúas dítas provincias bercianas. Por cierto, na bibliografía de este libro no consta a existencia del libro “El Bierzo provincial”, sería por falta de espacio físico.

O libro dito “El Bierzo identidad propia” toca todos los temas posibles. Velaí as localidades singulares, os bercianos ilustres e otras personalidades, produtos de calidade, museos do Bierzo, acerbo mineiro, cascatas e miradoiros, fauna e flora, industria, información turística, etc. En sociedades representativas faltan os partidos políticos bercianos que representan a tantos cidadáns cos seus votos democráticos. 

Por suposto a cultura popular non falta. Xurden as tradiciois populares (entroido, maios, matanza…), folclore (música, traxes…), literatura (contos, lendas, refraneiro…), xogos infantís, arquitectura rural, apeiros de labranza, gastronomía, etc. Eiquí temos de facer unha parada no capítulo titulado “Vocabulario, expresiones y refranes bercianos”. Non nos gusta que se refiran expresamente deste xeito, “Vocabulario propio y diferente según la zona, que contiene influencias diversas e intensas del asturleonés, el gallego y la aportación de los peregrinos del Camino de Santiago. Es llamado popularmente chapurreao o fala”.

Si sigue na rexión do Bierzo eses vientos e influencias lingüísticas inconcretas. Curioso, este libro está escrito en idioma castelao que non cita. No significa que los asturleonés y el galego sean meras influencias que no son lenguas concretas e definidas. Estamos ante a vella propaganda das mesturas idiomáticas que se convierten en “chapurreao o fala”. Será que con esa presunta fala se crea polos autores a perseguida identidade berciana. Reconocer que no Bierzo se fala galego dende a Idade media resulta peligroso para a mencionada teorización da identiade sociolóxica.

Outros entendemos a identidade berciana douto xeito na pluralidade. Recompilar ahora un vocabulario rápido sobre 90 palabras da presunta fala berciana non é grande cousa. Verbas antigas do medio rural que non teñen vida senón dentro de dos idiomas tradicionales.   Así non se dignifica o galego do Bierzo que temos dende o medievo. O galego dos tombos monásticos resulta ignorado por muitos. A nosa toponimia, hidronimia, antroponimia, etc están ben presentes aínda. Una literatura oral en galego resiste. O ensino do galego nos centros escolares sigue a medrar. A audiencia da tvgal non é tan escasa. Na internet tamén circula el galego berciano. Mais para algúis a lingua galega é de Galicia e mera influencia histórica no Bierzo. Por iso non forma parte de pretenciosa identidade do Bierzo que otros pretenden defender.

En 1989 editó uns relatorios sobre el Primeiro Congreso de Cultura berciana. Daquela nos seus textos podemos ler “¿A qué finalidad práctica pueden conducir (fuera del estudio filológico) unas resurrecciones lingüísticas, sea por el norte, sea por el oeste, que serían puro artificio y no una realidad anhelada por nadie ni utilizable con ventaja” (Ramón Carnicer). Respostamos a este escritor que por fuerte vontade coletiva muitos bercianos recuperamos o galego, coa vantaxe de podermos actualizar nuestra lengua tradicional no século XXI. O escritor vilafranquino tamén falaba de “y no los estrechos y alicortos localismos ni las querellas o afectos más o menos súditos y ocasionales con los vecinos de un lado o de otro, deberá orientarnos hacia la universidad”. Recordamos que co galego do Bierzo podes comunicar mejor na Galicia e incluso en Portugal, Brasil… o que favorece el internacionalismo. Traemos eses textos a colación de que ainda hoxe, en 2025, alguis amosan os seus prexuízos contra a lingua galega do Bierzo por cuestiones de ignorancia, política, elitismo… que non recoñecen a realidade plural histórica da nuestra rexión.

El Bierzo, febrero de 2025.

O LEONESISMO NON ENTENDE O BIERZO

 

Libro El Bierzo provincial

O LEONESISMO NON ENTENDE O BIERZO,

Por Xabier Lago Mestre.

Non se pode negar que hai un sentimento leonesista entre os cidadaos da provincia. Velaí a convocatoria de sucesivas manifestaciois que consiguiron amplias movilizaciois sociais. Véndese ben esa mestura de vindicaciois económicas e políticas polos convocantes. Muitas proclamas, despoboación, poucas empresas, desemprego… e secesionismo político. Por certo esas concentraciois políticas sempre son na capital provincial, no resto de vilas semella non haber o desexado apoio social para manifas desa naturalza. ¡Todo para León sen as comarcas!. Algunos políticos profesionales ben que aproveitan o desafogo sentimental coletivo nesas mobilizaciois sociais para lexitimar as súas estratexias de confrontación permanente, sexa Castela, o pp, Valladolid, etc. 

Curiosamente na ciudad de León e na súa contorna produce una medre constante da su poboación, mientras que no resto da provincia continúa gravemente o despoboamento comarcal. ¿Onde se produce una mayor concentración de polígonos industriales, administraciones públicas, centros de comunicación? na mesma localización capitalina. Ejemplos todos del centralismo provincial (institucional, económico, demográfico…). Se pescudamos nas dinámicas eleitorais, vemos como o voto político leonesista xorde tamén na mesma contorna capitalina. Por más dos diversos pactos políticos leonesistas, existe un capital que enche inversiones públicas urbanas muy destacadas dentro del mapa provincial. 

El alcalde de León ejerce su protagonismo político junto a su xiro leonesista. Por iso contrato con cartos municipais un novo informe sobre una autonomía leonesa. Este edil trata de aprobar el sentimiento colectivo leonesista para reforzar a su coalición de gobierno inestable, además de reafirmar su cargo, tan cuestionado polo su partido, y finalmente, lexitimar a su candidatura ante as vindeiras eleciois locais.

Ese alcalde socialista de León parece competir con el leonesismo político de la Upl. Ámbolos dos partidos desputan o voto leonesista coas súas dispares propuestas de autonomía. Por iso crean políticas ilusiois sen xeito siempre que poden. A Upl apostata polo país leonés de tres provincias, ou polo León só, segundo pretenda un voto interprovincial aliado (autonómicos) ou non (municipais). Sen embargo, o rexidor leonés non deixa de mirar para el norte, sempre un favor da unión rexional de Asturias y León. Tampouco este edil deixa pasar por alto a mirada ao lonxano oeste. Si, de cando en vez chisca un olor para o revirado Bierzo. Ben sabe todo el leonesismo político que a falta del voto do Bierzo es un atranco para el utópico proxeto autonomista que persigue.

El puerto de Manzanal debe marcar as diferencias políticas y sociológicas. Ao leste prima o sentimento leonesista, mais para o oeste non pinta nada ante o bercianismo mayoritario. No Bierzo, non hai bandeiras leonesas, nin votos upeleiros, nin declaraciois municipais leonesistas de tipo secesionista, etc. Cando se proclama “León sólo sin Castilla”, eiquí resoa O Bierzo ceibe sen León. E de novo xorden as reclamaciois provincialistas para O Bierzo, ou de máis autonomía para o Consello comarcal. Por iso en León reaccionan de súper. Dende también condicionan a futura provincia del Bierzo á previa consecución para León del estatus de rexión autonómica. Otros leonesistas ofrecen la creación de dos distritos territoriales en la provincia, comandados en las ciudades de León y Ponferrada, y se reparten como sedes de las futuras instituciones autonómicas discrecionalmente.

No fondo, en León temen o autonomismo territorial berciano. Non queren que O Bierzo sexa de novo provincia, por iso devalúan as dúas provincias bercianas de 1486 e de 1821. Que se non houbo verdadeiras provincias, e alegan que foron meras divisiois territoriais ou a súa corta existencia secular. Claro, ante un poderoso reino leonés medieval ou a antiguidade da provincia leonesa de 1833, que pintan as ditas provincias bercianas?. Está todo ben planificado, denigrar el provincialismo histórico berciano para devaluar la calquera reivindicación autonomista de hoxe. Outro tanto acontece coa Comarca legal do Bierzo. Desde el leonesismo, esa Comarca ten servido para dividir a provincia leonesa pola Junta de Castela y León. Porque para León O Bierzo só é una comarca natural máis das muitas que hay una provincia leonesa. A isto engadimos o problema lingüístico da existencia da comunidade galegofalante do Bierzo. Para eles, falamos chapurreao, dialeto berciano, falas leonesas de transición, galegoleonés… para nada esa confusión resulta o mesmo idioma galego ca na Galiza. 

El leonesismo no puede admitir la existencia de singularidades territoriales, institucionales y lingüísticas del Bierzo en el siglo XXI. Esas peculiaridades son peligrosas porque forman una unidad territorial y cultural del chamado país leonés. Non ter recoñecido a singularidade histórica e territorial do Bierzo supón un verdadeiro atranco para o proxeto político leonesista. O autonomismo berciano hoxe avanza co Consello comarcal, de xeito pactista da man da negociación de convenios marcos cuadrienais coa Junta de Castela e León. Outro tanto habería que facer coa Deputación leonesa avarenta que só concede migallas ao Consello comarcal, casos do Sam ou Banco de terras, mentres que non cede una competencia en materia de cultura do Instituto leonés de cultura. Tanto Junta de CeL como Diputación son instituciones que siguen a amosar una clarexa dinámica histórica centralizadora que aínda comparte o leonesismo político.

El Bierzo, febrero de 2025.

O BIERZO NO FUTURO PLAN DE NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA DE GALICIA.

 

Libro El Bierzo provincial

EL BIERZO NO FUTURO PLAN DE

NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA DE GALICIA.

                No Bierzo temos novas da reforma do Plan de normalización lingüística de Galicia. Sabemos da constitución de diversas comisiones de trabajo, entre ellas a de Proxección exterior do galego. Por suposto, entendemos que a problemática do galego no Bierzo ten de estar presente nese novo Plan de normalización. Por eso, queremos pesentar algunas propuestas a prol da promoción do nosos idioma territorial.

                A Lei autonómica de Nomalización lingüística de Galicia de 1983 fai referencia al chamado galego exterior. Esta denominación pode ser aplicada ao galego da emigración mais non para as comunidades galegofalantes do Eonavia, O Bierzo y As Portelas. Neste último caso debería denominarse coma galego estremeiro . Nestas tres comarcas hai una clarexa continuidade territorial e cultural coa Galiza, polo tanto nada dese “galego exterior”. A actual fronteira administrativa que divide as ditas comunidades lingüísticas non pode condicionar a nosa identidade cultural global e coletiva para nada. A dita Lei de Nomalización lingüística establece que “protexer a lingua galega hablada en territorios limítrofes coa Comunidade autónoma” (artigo 21.2). Expresamente lemos territorios limítrofes, logo digamos xa galego lindeiro ou estremeiro.

                No tema do ensino no Bierzo, podemos estudiar galego de xeito voluntario en diversos niveis educativos. Agora ben, reclamamos que o ensino do galego sexa de oferta obrigatoria nos centros escolares situados na área galegofalante histórica. Hai lexitimidade histórica e cultural para ofertar ensino galego en todos los colexios do Bierzo occidental.

                Falta uso administrativo del galego. El Consejo Comarcal del Bierzo puede principiar ese uso administrativo. Por iso cómpre esixir un convenio de colaboración entre a Xunta de Galicia, a Junta de Castela e León y Consello comarcal. A Lei da Comarca de 2010 establece “a participación da Comarca do Bierzo nas actuaciois que realizan para a promoción da lingua galega” (art. 1.4). El Consejo Comarcal puede crear un servzo lingüístico con dito apoio institucional tripartito mediante un convenio o protocolo. Ese servizo lingüístico pode impartir cursos de galego, facer documentación bilingüe, fomento do galego nos concellos e pedanías, etc. 

                Hai una necesidade de recuperar nosa toponimia tradicional  na nosa lingua galega. Convén un acordo entre instituciois galegas (Comisión de toponimia e universidades galegas) e Consello comarcal para facer estudos toponímicos, publicaciois de investigaciois e colocación de nova sinalización toponímica axeitada.

                Todos sabemos da sintonización de TVGalega por muitos bercianos e bercianas. Mais botamos de menos unha mellor atención informativa da nosa rexión, máis contidos locais, establecemento do correspondente profesional, mellora técnica do repetidor de Corullón, convenio de colaboración informativa coa TVCYL en Ponferrada, etc. Ademáis, habería que axudar aos xornais dixitais do Bierzo para que tiveran aceso ás subvenciois en materia de uso da lingua galega. 

                En materia cultural, pódese fomentar o uso del galego en publicaciois do Consello comarcal, do Instituto de estudos bercianos e da Universidade leonesa no seu campus de Ponferrada. As universidades galegas poden establecer colaboraciois con estas instituciois do Bierzo en relación con futuros estudos históricos, xeogáficos, filolóxicos, etc.

                Outras intervenciois socioculturais de Galicia poderían ser compartilladas no Bierzo. Son os casos do Día das letras galegas que debería conceder unha atención especial cos galegofalantes e non tanto a persoeiros destas comarcas. Hai que continuar a colaboración coa Xunta de Galicia na celebración del Día do galego no Bierzo (9 de marzo), cos seus actos escolares. Non pasamos por alto a necesidade de prover de libros en galego de balde ás bibliotecas municipais e escolares do Bierzo. Certas exposiciois culturais de Galicia ben podrían viajar tamén prá nosa rexión. A festa de Correlingua ten de chegar ao Bierzo algún día coa axuda dos organizadores de Galicia.

El Bierzo, febreiro de 2025

TRADICIÓN Y MODERNIDADE IDIOMÁTICA NA REXIÓN DO BIERZO.

 

Libro El Bierzo provincial 

TRADICIÓN Y MODERNIDADE LINGÜÍSTICA NO BIERZO,

Por Javier Lago Mestre.

 

Recientemente el Instituto Leonés de Cultura diez presentó unas unidades escolares de idioma galego. Antes xa se editaran otros cadernos pra lingua leonesa. Estas publicaciones van dirigidas a los centros educativos de la provincia y, más concretamente, al alunado y profesorado. Por suposto, non podemos pasar por alto a oportunidade de facer nuevas achegas ao necesario debate lingüístico.

                Los filólogos estudian as veciñas linguas galega y leonesa, caso das características léxicas, fonéticas o xeográficas. O máis curiosos é cando elaborar os seus mapas lingüísticos. Pra eles o divisionismo idiomático chega até o estremo. Hai zonas galega e leonesa, otras zonas de transición de predominio galego o leonés, tamén por vales (ancarés, fornelo, cabreirés…), por localidades (torenés, brañes, etc). Non falta a cartografía correspondiente que fixa os lindeiros territoriais borrosos entre os dos idiomas, fundamentada na toponimia histórica e mailas presuntas isoglosas. En fin, mapas que achegan confusión y poca realidade sociolingüística do   Bierzo na actualidade. Porque o certo é que se estudia tamén galego en colexios do Ponferrada e Cubelos, e portugués en Bembibre, fóra deses estreitos límites históricos. Non cremos que esa cuestionable frontera lingüística debera restringir los deseos de aprender galego aos bercianos.

                As Administraciois públicas din querer apoiar as linguas minoritarias do Estado. Agora ben, a realidade redúcese a fermosas verbas carentes de contido práctico. Nos comentados cadernos lingüísticos hai referencias aos seguintes objetivos que se pretenden, a saber, “fomentar el conocimiento del gallego”, “la capacidad de comunicación del alumnado” e “valorar la cultura gallega”. E no Estatuto de autonomía de Castela e León lemos “gozará de respeto y protección la lengua gallega en los lugares que habitualmente se utilizan” (art. 5.3). En fin, os políticos ofrécennos bos propósitos aos cidados, mientras que ejecutan una intervención administrativa práctica muy deficiente coas minorías lingüísticas. 

                O Instituto leonés de cultura ofrécenos nos seus cadernos escolares un contido lingüístico muy tradicional. Velaí a una recopilación de vocabularios locales (flora, fauna, meses, estaciois…), literatura oral (contos, refráns, ditos, mitoloxía…) y tradicionis (música, instrumentos…). Outro tanto acontece con certos filólogos y etnógrafos que estudian como tradiciois populares e como súas chamadas falas e variedades lingüísticas. Así Concha Casado   se refería al inconcreto “gallego-leonés” (León y sus comarcas, 1991) y Luis Díaz Viana mencionaba a “influencia gallega” no Bierzo occidental (1997). Todos eles ofrecen un relato lingüístico mui localista e tradicional que reflicte o forzado illamiento do su obxeto de estudio (dialeto, toponimía, falantes…). Por supuesto, estos investigadores rexean os axentes externos, caso dos idiomas rexionales oficiais que poden provocar alteraciones extrañas (oficialidade, normativización, normalización, diglosia…).

                Noutras ocasiois realízanse estudos diacrónicos sobre a historia das linguas ou das súas literaturas. Por iso investíganse os documentos medievais dos tumbos dos mosteiros, documentos notariais ou catastros. Para continuar coa búsqueda de persoerios destacados, casos do erudito frei Martín Sarmiento (século XVIII), o escritor Antonio Fernández e Morales (século XIX) ou Verardo García Rey (s. XX), e punto. Mais acaso non se escribía e falaba noutro galego menos elitista no século XX. Os estudosos aínda non teñen en conta o galego que se utiliza en internet (redes sociales ou informativos dixitais), o que se transmite a través de otros medios (tvg y radio galega) no Bierzo. É dicho, hay una nueva realidad digital cada vez más utilizada por amplios sectores sociales. Todo isto é infravalorado ante el interés pola etnografía rural, filoloxía dialetal e historia con escasas fuentes.

                Pola outra banda, non pode faltar a influencia do poder político na formulación do relación lingüística. Ben sabemos que cando os políticos gobernan, condicionan o destino das linguas (represión, desaparición, protección…). O leonesismo político falaba de colonización, invasión e imposición do galego no Bierzo (Concello Xoven, 1999). Polo que se refire á Junta de Castela e León, tras muitas presiois sociais, concedeu a ensinanza do galego, mais nada de recoñocer máis dereitos lingüísticos, xa que este idioma carece del preceptivo estatuto de oficialidade segundo que nos contan.

Otro sector social de gran influencia mediática es una élite intelectual. No caso desta provincia, a mayoria identifícase coma leonesista. E ben que se nota esta caracterización rexional á hora de criticar tanto a presenza perigosa do galego coma do autonomismo berciano. El sociólogo David Díez Llamas escribe, “también considera que desde la Junta de Castilla y León sigue una estrategia de dividir y vencerás” (2023). El novelista Juan Pedro Aparicio comenta “con León se practica esa artimaña de divide e impera, fomentando la insolidaria política entre El Bierzo y León” (2023). Outro máis, el ensaista Javier Callado amósase contrario al provincialismo berciano, “sólo podría incorporarse como comarca a Lugo y Orense” (2023).

                Teimamos en que se fomenta una visión mui tradicional e restrictiva de las lenguas rexionais, tanto de los políticos, de los investigadores como de los intelectuales. Además, os vedraños falantes vense obligados a reducir o su ámbito sociolingüístico (familia, veciñanza, rural…), y os futuros falantes non atopan atrativos abondos (funcionalidade, prestixio…). Todo isto alonxa estes idiomas minorizados da modernidade (urbana, dixitalización, internacionalización, leer, etc.

                Se de verdade se quere fomentar la recuperación de das linguas minorizadas hai que elaborar una estrategia axeitada. Esta diez de abrir conceptos básicos como normalización lingüística (uso administrativo, escolar, dixital…), normativización idiomática (léxico, gramática, sintaxe…), diglosia, oficialidade, etc. Tamén sabemos que son temas mui politizados para preservar a su obxetividade, e que prevalecen aínda muitos prexuizos sociais (antibilingüismo, obrigatoriedade, imposición, xerarquización…). Por iso mesmo, muitos consólanse con proxetos lingüísticos basados ​​no pasado (etnografía, historia, toponimia, filoloxía…), mentres fuxen de debates conflitivos y quizás máis novidosos.

Non hai xeito de recuperar una lengua minorizada senón se reclama a su utilidade no século XXI. No caso da rexión do Bierzo, o galego ten certa funcionalidade (familia, veciñanza, ensino…). A isto engadimos a su utilidade na Comunidade autónoma de Galicia (universidades, administraciois, profesiois…). Mais é que ademáis o galego ten un carácter internacional da man do portugués ea súa potente comunidade lusófona exterior (Brasil, Angola…).   Ambolos idiomas   úsanse profusamente en internet y redes sociales, además de dos medios de comunicación tradicionales (xonais, radios y televisión). Teñamos visión de futuro, ofrezamos aos potenciais neofalantes un idioma galego funcional e útil aos intereses educativos, profesionales y de leer, e pasemos de tanto tradicionalismo.  

El Bierzo, febrero de 2025.